Jan Karski, a właściwie Jan Kozielewski, urodził się 24 kwietnia 1914 r. w Łodzi, choć rodzina utrzymywała, że było to raczej 24 czerwca. Wychowywano go w duchu tolerancji. Od dziecka mieszkał w wielonarodowej łódzkiej kamienicy przy ul. Kilińskiego 71. Wpojone w młodości zasady, przyjaźnie z żydowskimi i innymi kolegami z podwórka oraz ze szkolnej ławy w Gimnazjum im. Piłsudskiego (dziś III LO) miały znaczący wpływ na późniejszą postawę życiową Karskiego.
Tajny emisariusz
Po śmierci ojca przeprowadził się wraz z matką do Lwowa, gdzie w 1931 r. podjął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza, a także w Studium Dyplomacji. Po uzyskaniu dyplomu wstąpił do Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu. Już przed wojną pracował w dyplomacji – praktykował w Genewie i jako urzędnik w konsulacie w Londynie. Po wybuchu wojny został zmobilizowany do jednostki Wojska Polskiego w Oświęcimiu, a w czasie odwrotu dostał się do niewoli sowieckiej pod Tarnopolem. Przypadek sprawił, że uniknął losu oficerów w Katyniu, a po wymianie jeńców uciekł z niemieckiego transportu i w okupowanej Warszawie związał się z konspiracją.
Już w grudniu 1939 r. pod pseudonimem Witold wyruszył w swą pierwszą trasę kurierską do Paryża. Dzięki fenomenalnej pamięci i znajomości języków obcych przekazał rządowi polskiemu we Francji informacje o sytuacji w kraju, przywożąc do Polski ważne dyrektywy. Kiedy wyruszał na kolejną misję do Francji, został aresztowany przez gestapo na Słowacji. Trafił do więzienia w Preszowie, gdzie skatowany próbował targnąć się na własne życie. Ze szpitala w Nowym Sączu brawurowo odbiła go grupa bojowa Związku Walki Zbrojnej. Po blisko rocznym ukrywaniu się na małopolskiej wsi wrócił do działalności w krakowskim podziemiu.
Jego trzecia, chyba najważniejsza misja, rozpoczęła się w 1942 r. Otrzymał zadanie dostarczenia rządowi polskiemu w Londynie raportów podziemnych partii politycznych. Przed wyjazdem przedostał się nielegalnie do warszawskiego getta, gdzie przedstawiciele Bundu przekazali mu raport o zagładzie Żydów w Polsce oraz dramatyczny apel do przywódców państw alianckich o powstrzymanie eksterminacji. W przebraniu strażnika formacji pomocniczej SS dostał się też do obozu w Izbicy Lubelskiej.
Informacje dotyczące losu Żydów w okupowanej Polsce Kozielewski przekazał rządowi polskiemu na emigracji. Spotkał się także z szefem brytyjskiej dyplomacji Anthonym Edenem i środowiskami politycznymi, m.in. z Arthurem Koestlerem, który przedstawił później w BBC dane pozyskane od kuriera. Przywiezione do Londynu wieści wstrząsnęły m.in. Szmulem Zygielbojmem z Bundu, który z powodu braku reakcji na tę sytuację, popełnił samobójstwo.
Misja ostatniej nadziei
Kozielewski został później wysłany do Stanów Zjednoczonych z paszportem na nazwisko Jan Karski. Na audiencji przyjął go m.in. prezydent Roosevelt, sekretarz stanu Cordell Hull i przedstawiciele elit amerykańskich. Karski zdał sobie sprawę, że część jego misji skończy się niepowodzeniem. Jego porażające raporty na temat Holocaustu traktowano z pewnym niedowierzaniem. Kurier został zdekonspirowany przez Niemców i nie mógł już wracać do kraju. Po pobycie w Anglii ponownie wyruszył za ocean, by podjąć pracę w polskiej ambasadzie. To wtedy napisał też sławną książkę „Tajne państwo”, która spotkała się z uznaniem Amerykanów. Zaraz po wojnie wraz z personelem opuścił ambasadę w Waszyngtonie – na znak protestu wobec układu sowieckiego w Polsce – i podjął pracę na Uniwersytecie Georgetown jako wykładowca historii oraz ekspert w dziedzinie stosunków politycznych w Europie Wschodniej.
Na wiele lat zniknął z życia publicznego i poświęcił się pracy naukowej. Dopiero w latach 80. i 90. XX w. jego nazwisko ponownie wypłynęło na arenie międzynarodowej wraz z nadchodzącymi zaszczytami: doktoratami honorowymi i odznaczeniami (m.in. Krzyż Virtuti Militari, Order Orła Białego czy tytuł Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata. Honor oddali mu mężowie stanu na całym świecie. W latach 90. w USA ukazała się książka o Karskim pod wymownym tytułem „Jak jeden człowiek próbował zatrzymać Holocaust”.
Jan Karski – obywatel Polski, USA i Izraela
Jan Karski otrzymał honorowe obywatelstwo Izraela, a był także obywatelem Polski i USA. W 1998 r. Instytut Pamięci Yad Vashem zgłosił jego kandydaturę do Pokojowej Nagrody Nobla. Zmarł 13 lipca 2000 r. w waszyngtońskim szpitalu, a dwa miesiące wcześniej otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Miasta Łodzi. Przekazał on miastu swój gabinet i liczne pamiątki, które obecnie znajdują się w Muzeum Miasta Łodzi. Rodzinne miasto zawsze wspominał ze wzruszeniem i miłością. Często mawiał: „Bez tej Łodzi jakoś mi w Waszyngtonie nieswojo…”.
